Smartphone – Loài ký sinh thời hiện đại?
Một nghiên cứu mới công bố trên Tạp chí Triết học Australasia đã đưa ra một nhận định thú vị: smartphone đang hành xử giống như một loài ký sinh mới dựa vào con người.
1. Ký sinh – một góc nhìn không ngờ
Các nhà sinh học tiến hóa định nghĩa ký sinh là sinh vật tìm lợi ích từ loài khác (vật chủ), trong khi vật chủ phải chịu tổn thất. Ví dụ, chấy hút máu và gây ngứa cho con người—một mối quan hệ chỉ có một chiều lợi ích.
Tương tự, dù hữu ích, smartphone có thể tác động tiêu cực nghiêm trọng—từ việc làm xao nhãng, ảnh hưởng giấc ngủ, suy giảm các mối quan hệ trực tiếp, đến rối loạn tâm lý. Nó “hút” thời gian, sự tập trung và cả dữ liệu cá nhân—một dạng tài nguyên của vật chủ thời đại số.
2. Từ cộng sinh đến ký sinh
Ban đầu, smartphone đóng vai trò như một công cụ cộng sinh—giúp kết nối, lưu trữ, dịch thuật, dẫn đường, và truy cập thông tin tức thời. Nó được ví như phần mở rộng của trí tuệ con người, tương tự như các phát minh vĩ đại khác trong lịch sử. Tuy nhiên, theo thời gian, nhiều ứng dụng đã bị điều chỉnh để phục vụ mục đích giữ chân người dùng, tối đa hóa thời gian tương tác và thu thập dữ liệu—dần biến mối quan hệ từ cộng sinh thành ký sinh.
3. Học từ thiên nhiên
Trong tự nhiên, có những mối quan hệ đôi bên cùng có lợi, như cá lau giúp dọn ký sinh cho cá lớn. Tuy nhiên, hành vi xấu—ví dụ cá lau cắn ngược lại—có thể khiến quan hệ trở thành ký sinh và thậm chí bị loại trừ, một cơ chế gọi là “thực thi pháp luật sinh học”.
Việc áp dụng vào mối quan hệ với smartphone: chúng ta cần cách nhận ra lúc bị lợi dụng và cách phản kháng, ví dụ bằng cách ngừng sử dụng hay giới hạn quyền truy cập.
4. Lựa chọn cá nhân là không đủ
Các chuyên gia cho rằng, cá nhân không đủ sức chống lại sức mạnh công nghệ của các công ty sở hữu nền tảng. Cần có hành động tập thể mạnh mẽ—như Australia cấm trẻ vị thành niên dùng mạng xã hội—cùng các quy định nghiêm ngặt về thiết kế gây nghiện và thu thập dữ liệu cá nhân.
5. Và giờ là sự xuất hiện của AI – loài ký sinh mới?
Ngay khi chúng ta còn chưa xác định lại mối quan hệ chủ-ký sinh với smartphone, AI—dưới hình thức các chatbot như ChatGPT hay Gemini—đã gia nhập bức tranh. Nhiều người ngày càng hỏi AI thay vì tìm kiếm thông qua Google. Điều này mở ra loại tương tác mới, và đặt ra câu hỏi: liệu AI có đang tiếp bước, trở thành loài ký sinh mới trong thế giới số?
Tóm tắt nhanh:
Smartphone từng là công cụ cộng sinh, nhưng đang dần biến thành ký sinh, hút thời gian và ảnh hưởng đến đời sống tinh thần.
Cơ chế tự nhiên như “thực thi pháp luật sinh học” giúp giữ cân bằng, nhưng cần thiết áp dụng trên không gian kỹ thuật số.
Quyền cá nhân không đủ. Cần quy định và hành động từ các cơ quan và cộng đồng để kiểm soát sự “ký sinh”.
AI đang nổi lên—với khả năng ảnh hưởng sâu hơn nữa—và có thể là một “ký sinh số” mới nếu không kiểm soát.
